شهر کابل از مدتها پیش و به خصوص طي سالهاي اخير يكي از شهرهاي پرجمعيت جهان و همين طور داراي ترافيكي نا سالم و هوايي آلوده است، كه چنانچه اين ترافيك نامطلوب و آلودگي محيطي طي يك برنامه ريزي اصولي تحت كنترل در نيآيد، مسائل و مشكلات اقتصادي، اجتماعي، بهداشتي و رواني بسيار زيادي را بدنبال خواهد داشت.
براي كنترل ترافيك شهرهاي بزرگ پرجمعيت چه از نظر كمي و چه از نظر كيفي و همين طور پيش گيري از اتلاف سرمايه ها و نيروهاي انساني و سالم سازي محيط زيست انسانها تا بحال راه حل هاي مختلفي مطرح و به اجرا در آمده كه درصد موفقيت طرح هاي مختلف نسبت بدانچه مورد انتظار بوده به تحقيق بستگي تام به ساختار معماري شهرها و فرهنگ جامعه هر شهر دارد.
يكي از راه حل هاي اساسي و بنياني كه با توجه به مسيرهاي جدا گانه و زيرگذر (زيرزمين) تا بحال بطور جدي در شهرهاي بزرگ توانسته است بسياري از مشكلات اجتماعي معلول پديده ترافيك را حل نمايد و تا حدي قابل توجه مفيد فايده باشد، طرح و ساخت شبكه هاي متروبس و مترو در اينگونه شهرها بوده است، شهر کابل نيز هم اكنون شديداً مواجه با مشكلات و مسائل و معضلات بوجود آمده از يك ترافيك ناسالم مي باشد، كه ساليان متمادي مورد بحث و مطالعه بوده است و در هر مرحله نظريه ساخت شبكه مترو بس و مترو براي اين شهر يكي از اساسي ترين راه حل هاي ممكن شناخته شده است.
شايد پرسشهای از قبيل: مترو بس چيست؟ لزوم وجود آن در شهرهاي بزرگ و پرجمعيت در چه است؟ چگونه و با چه روشهايي ساخته مي شود؟ چگونه مورد بهره برداري قرار مي گيرد؟ چگونه ترافيك آن كنترل مي شود؟ و غيره… ، از اساسي ترين پرسشهای باشد كه همواره در ذهن بسياري از افراد جامعه مطرح و بدنبال پاسخي براي آن هستند.
که در این زمینه هم در این مقاله توضیحاتی مختصری داده شده و هم ما با جناب روح الله نواندیش یکتن از کارمندان وزارت ترانسپورت افغانستان که ماستری خود را در بخش فساد در حمل و نقل و مطالعات جامعه جهانی از دانشگاه دوشيشه جاپان گرفته اند، مصاحبه نموده ایم و در این باره از او پرسشهای نموده ایم که خدمت شما تقدیم می شود.
- «اسپوتنیک: نخست از شما می خواهم به عنوان کارشناس در باره سیستم حمل و نقل شهری در کابل و شهرهای دیگر جهان معلومات بدهید و بگویید، کدام سیستم حمل و نقل شهری در جهان امروز مفید و زیاد مورد استفاده می باشد؟
نواندیش: سیستم حمل و نقل شهری در روزگار ما یکی از نیازهای مبرم جامعه بشری است و کلان شهرهای جهان نیاز به سیستم منظم حمل و نقل شهری است. بنا شهرهای کلان افغانستان هم نیاز به یک سیستم منظم حمل و نقل شهری دارد تا مردم زمان زیادی را در ترافیک ها سپری نکنند. اما با تاسف بگویم که سیستم حمل و نقل شهری در کابل به صورت درست وجود ندارد و شهروندان شهر کابل به مشکلات زیادی مواجه هستند و این مشکلات از نبود پایانه های مسافربری، نبود ایستگاه ها، نبود بس های شهری و چراغ های ترافیکی به وجود میاید.
اگریک نظری به سيستم حمل و نقل چندین دهه پیش شهر کابل بیاندازیم و با امروز مقایسه کنیم، می بینیم، که سیستم حمل و نقل در شهر كابل نظر به گذشته خوب نبوده يعني اگر با 30 سال گذشته مقايسه كنيم سيستم حمل و نقل شهر كابل پاسخگوی انتقالات مسافران را نداشته يعني نه تنها رو به بهبود نبوده، بلكه از وضعيت قبلي نيز عقب مانده است. در آن زمان وسايط كوچک مینی بس ها، سرويس ها 302، تاتا، چاودر و بس هاي برقي شامل سيستم شهري كابل بوده ولي امروز سيستم حمل ونقل شهري كابل به شكل حداقل مي باشد. سيستم حمل ونقل شهري كابل در افغانستان تا فعلا قابل مقايسه باكشور هاي جهان سوم عقب مانده است. مديريت در بخش ترانسپورت شهري درست نیست و هر متشبث خصوصي خودش براي خودش بدون داشتن برنامه كاري درست کار می کند.
اما اگر ما نگاه به شهرهای بزرگ جهان بیاندازیم، می بینیم که آنها دارای سیستم منظم حمل و نقل شهری می باشند و آنها از مترو، متروبس و بس های برقی بیشترین استفاده را می برند، چرا که استفاده از مترو، متروبس و بس های برقی سبب آلودگی هوا نمی شود و یا اینکه کمترین میزان آلودگی را در بر دارد.
به طور نمونه طبق آمار متروی مسکو روزانه نزدیک به 6 میلیون نفر را انتقال می دهد، که تقریبا برابر به نفوس کابل می باشد.
- اسپوتنیک: در جهان صنعتی امروز که تکنولوژی در شاخه های مختلف صنایع به طور لحظه ای دست خوش تحولات چشم گیری است، صنعت متروبس و تکنولوژی ساخت و بهره برداری از آن نیز به طور روز افزون در حال تکامل و تکوین می باشد. به نظر شما استفاده از متروبس در شهر کابل برای سیستم حمل و نقل شهری مفید واقع خواهد شد؟
نواندیش: مترو بس ها ضرورت رشد بخش انتقالات و مسافربري در كابل است و به كار گيري از مترو بس ها مشكل اعظمي راكبين را در كابل حل ميسازد. ولي سرك هاي فعلي افغانستان براي بهره برداري از مترو بس ها عيار نمي باشد.يعني ضرورت به تعمير و اسفالت سرك هاي جديد می باشد، زيرا كه سرك هاي فعلي كابل پاسخگوی ترافيك فعلي را ندارد.ضمن اینکه براي مترو بس ها نيز گنجايش ندارد.
- اسپوتنیک: پس از حکومت دکتر نجیب الله سیستم حمل و نقل شهری در زمان مجاهدین و طالبان از بین رفت و در سال 2001 کرزی به قدرت رسید. در حکومت کرزی صدها بس توسط کشورهای هند، ایران و پاکستان به دولت افغانستان کمک شد و جاپان هم ایستگاه های شهر کابل را نشانه گذاری کرد، با این وجود به چه دلیل در زمان کرزی و حکومت فعلی سیستم حمل و نقل شهری منظم در شهر کابل درست نشد و نمی شود، و چه مشکلات سد درست شدن سیستم حمل و نقل شهری در کابل می باشد؟
نواندیش: در حكومت كرزي و حكومت فعلي مديريت در بخش ملي بس ها يگانه بخش مهم مسافربري در كابل ضعيف بوده و است، و به همين لحاظ وسايط كمك شده از طرف كشور هاي كمك كننده درست استفاده نشده است. پیش از تكميل نمودن استهلاك واسطه از بين رفته و به آهن پارچه ها تبديل شده است. نظر به گزارش ها چندي پیش از جانب كشور هندوستان توسط يك گروپ فني از تصدي ملي بس بررسي صورت گرفت، آنها دريافتند كه در تصدي ملي بس مديريت موجود نبوده و سيستم مراقبت از بس ها فوق العاده ضعيف بوده به همين علت وسايط پیش از زمان استهلاك از بين رفته است. قابل ذكر است، که در وزارت ترانسپورت از زمان حكومت كرزي تا اكنون فرد مسلكي در بخش ترانسپورت يا متخصص ترانسپورت به صفت وزير ترانسپورت مقرر نگرديده است. علاوه بر این، ضعف مديريت نداشتن برنامه های دراز مدت و كوتاه مدت براي ترانسپورت شهري، رشوه ستاني، سوء استفاده از عوايد ملي باعث گرديده كه بخش ترانسپورت شهري در كابل و در كل افغانستان ضعيف باشد.
- اسپوتنیک: به نظر شما پروژه متروبس در کابل با کدام چالش ها روبرو خواهد شد؟
نواندیش: پروژه متروبس در کابل با چالش های زیادی روبرو خواهد شد، که می توان به طور نمونه از چندتای آن نام برد. نداشتن مديريت سالم، نداشتن برنامه های انكشاف ترانسپورتي شهري، نبود پرسونل مسلكي و متخصص در بخش ترانسپورت شهري، نداشتن بودجه كافي براي استندرد سازي ترانسپورت، نداشتن علاقه حكماي كشور در بخش ارتقاي سطح ترانسپورت، نداشتن سرك هاي استندرد و معياري، نداشتن پاركینگ هاي استندرد و معياري، نداشتن وركشاب هاي استندرد، نداشتن انستيتيوت استندرد ترانسپورتي و اما پس از آغاز به کار متروبس قطعا با چالش هايي روبرو خواهد شد و آن هم به دليل آن است که اکثر شهروندان کابل به استفاده از وسايط شخصي متکي و وابسته هستند و اينکه بتوان عادت چند ساله شان را تغيير داد کار سختي خواهد بود و همینطور دها مشكل ديگر چالش های می باشند که پروژه متروبس کابل با آن مواجه خواهد شد.
اسپوتنیک: سپاس از این که در گفت و گو با خبرگزاری اسپوتنیک شرکت کردید.
نواندیش: جا دارد از خبرگزاری اسپوتنیک که همیشه اخبار افغانستان وجهان را در حوزه‌های گوناگون بسیار خوب و دقیق پوشش می دهد سپاسگزاری نمایم».
متروبس یکی از سیستم های حمل و نقل شهری است که امروزه در شهرهای بزرگ کاربرد فراوانی یافته و رو به گسترش است. دولتمردان افغانستان هم برای عبور از بحران ترافیک شهر کابل حال دست به دامن متروبس می زنند که شاید از سنگینی ترافیک کابل کاسته شود.
شهر کابل با نفوس بیش از 5 میلیون نفر دارای یک سیستم حمل و نقل منظم شهری نمی باشد و ساکنان این شهر بیشتر از موترهای شخصی استفاده می کنند.
در همین حال شهرداری کابل از آغاز کار برای ساخت نخستین «مترو بس» یا بس‌های سریع‌السیر در شهر کابل خبر داده میگوید، که این پروژه قرار است در اوایل سال آینده خورشیدی به پایان برسد. مسیر نخستین مترو بس شهر کابل از منطقه سرای شمالی آغاز می‌شود و تا چهارراهی بره‌کی امتداد می‌یابد.
مقام‌های شهرداری کابل می‌گویند، که این اقدام به منظور کاهش ازدحام ترافیکی و بهبود وضعیت شهری صورت می‌گیرد.
سرپرست شهرداری کابل می‌افزاید که متروبس نوعی از سیستم حمل و نقل شهری مجهز به فناوری‌های نوین است که ظرفیت آن بیشتر از بس‌هاى معمولى شهرى اما کمتر از مترو است. عبدالله حبیب‌زی میگوید، که مترو بس‌ها دارای مزایای بیشتر است، از جمله این که ساخت آن کمترین زمان و هزینه را می‌برد. او تاکید می‌کند، که مترو بس یکی از راهکارهای مهم برای توسعه خدمات ترانسپورت عامه در شهر کابل در نظر گرفته شده است. آقای حبیب‌زی میگوید:- "با ایجاد راه‌های مختلف برای تسریع حرکت بس‌های این سیستم مانند استیشن‌ها، تعیین خطوط حرکت جداگانه و چراغ‌های ترافیکی هوش‌مند، این بس‌ها را از خطر تصادم محفوظ می‌دارند و هم‌چنین به علت آن که میتوانند از راه‌های عادی نیز استفاده کنند، به انعطاف‌پذیری آنها می‌افزاید، سرعت متوسط این بس‌ها در سطح دنیا بین 19 تا 48 کیلومتر در ساعت می‌باشد".
سرپرست شهرداری کابل هم‌چنین گفت، که با ساخت مترو بس‌ها در شهر کابل، وقت مسافران کمتر ضایع شده و تمام اقشار از جمله افراد دارای معلولیت با مصونیت و تسهیلات بیشتر از آن استفاده کرده میتوانند. وی گفت:- "سیستم متروبس دارای تقسیم اوقات حرکت مشخص در هر ایستگاه است و نظر به حجم مسافرین در هر 5 دقیقه یک یا چندین بس فعالیت می‌کند".
همانطور که گفته شد، کابل دارای یک سیستم حمل و نقل شهری منظم نمی باشد، بر علاوه از اينکه تعداد سرک ها به نسبت گسترش مرزهاي شهري هيچگونه پيشرفتي نداشته است، بلکه سیستم حمل و نقل شهري هم بسيار ضعيف و ابتدايي است و اين باعث ايجاد ترافيک هاي سنگين در سرک ها به خصوص در ساعات اوج سفر در اوايل صبح و بعد از ظهر شده است. يکي از اعضاي شبکه ترانسپورت شهري که هيچ توجهي در سالهاي اخير به آن نشده است، سيستم ترانسپورت عامه در شهر کابل است. در نبود يک سيستم کارآمد ترانسپورت عامه که قابل دسترس براي همه ي شهروندان باشد و همچنين به دلايل امنيتي، اجتماعي و غيره، اکثر مردم به استفاده از وسايط نقليه شخصي روي آورده اند.
بنا شهر کابل به اصلاحات جدی در بخش سیستم حمل و نقل شهری مطابق با استندردهای جهانی می باشد.
- سيستم حمل و نقل متروبس چيست؟
مترو بس و يا (Bus Rapid Transit) از خانواده ي سيستم هاي ترانسپورت عامه (Public Transportation) مي باشد که انواع ديگر ترانسپورت عامه را مي توان به مترو، بس، ميني بس، تکسي، LRT ، منوريل و… ناميد. بعد از سال 1974 که اولين خط متروبس در کشور برازيل به بهره برداري سپرده شد هم اکنون اين سيستم در حدود 40 کشور و بيش از 700 شهر در دنيا در حال بهره برداري و يا در حال ساخت هست. سيستم متروبس که ويژگي اصلي آن افزايش ظرفيت جابجايي مسافر و کاهش زمان سفر مي باشد کاملا مطابق نيازهاي کنوني شهر کابل مي باشد و مي تواند بسياري از مشکلات ترافيکي را حل نمايد، به شرطي که مسيرها و ايستگاه هاي آن کاملا با مطالعات دقيق و مهندسي، طراحي شده باشند. اين سيستم همانند سيستم بس هاي عمومي شهر هست اما تفاوت هاي آن در اين است که ظرفيت آن بالاتر است، مسير جداگانه دارد، مي تواند در چهارراه ها اولويت عبور داشته باشد و موارد ديگر.
- ويژگي هاي اصلي سيستم مترو بس را مي توان در موارد زير خلاصه نمود:
مسير جداگانه
مسير حرکت متروبس در بيشتر مسيرها هيچ گونه تداخلي با ترافيک حاضر در جاده ها ندارد چرا که لين عبوري آن با موانعي از ديگر لين هاي جاده جدا شده است. اين ويژگي باعث شده است که بس هاي عبوري با سرعت بالا و بدون معطلي در ترافيک مي توانند فاصله بين دو ايستگاه را بسيار سريع طي کنند.
پرداخت تکت
پیش از اين که وارد ايستگاه متروبس شويد بايد تکت هاي خود را تهيه و به مأمور حاضر در ايستگاه نشان دهيد. در بيشتر شهرها از کارت هاي الکترونيکي و اعتباري به عنوان تکت استفاده مي شود. اين ويژگي باعث مي شود که تبادل پول به صورت فيزيکي حذف شود که سبب کاهش زمان پرداخت پول، کاهش اشتباهات، توجه راننده فقط به رانندگي و نه به دريافت پول، کاهش نياز به نيروي کار در هر اتوبوس براي جمع آوري پول و… مي شود.
داشتن حق اولويت
ويژگي مهم ديگر متروبس، داشتن حق اولويت در چهار راه هاي چراغ دار است. به اين معني که چراغ هاي راهنمايي طوري برنامه ريزي مي شوند که هرگاه متروبس در حال نزديک شدن به چهارراه باشد، زمان چراغ سرخ آن اتوماتيک کاهش مي يابد و يا زمان سبز بيشتري به آن مسير مي دهد تا متروبس بتواند بدون معطلي زياد در پشت چراغ سرخ به مسير خود ادامه دهد. البته اين ويژگي لازم الاجرا نيست اما اگر اجرا شود مي تواند زمان زيادي را براي مسافرين کاهش دهد.
ظرفيت بالا
بس هايي که در سيستم متروبس استفاده مي شوند، معمولا از لحاظ ظرفيت، حداقل دو برابر بيشتر از بس هاي عادي مي باشند که اين ويژگي مي تواند باعث شود مسافران بيشتري در يک زمان از آن استفاده کند. همچنين دروازه هاي ورود و خروج آن حداقل 3 و يا 4 تا است که ورود به آن و خروج از آن را تسريع مي بخشد.
- دلايل زير را مي توان براي مناسب بودن انتخاب متروبس براي شهر کابل ذکر کرد:
1- ظرفيت بالا: تقاضا براي سفر به خصوص از نواحي حومه شهر به مرکز شهر بسيار بالاست و متروبس ظرفيت بالايي در جابجايي تعداد زيادي مسافر دارد.
2- پايين بودن هزينه ساخت اوليه: هرچند شهري که جمعيت بالاي 5 ميليون نفر داشته باشد، داشتن مترو از ضرورت هاي اصلي آن شهر بايد باشد، اما با توجه به هزينه بسيار بالا و همينطور طولاني مدت بودن زمان ساخت و ساز آن، انتخاب متروبس براي شرايط فعلي کابل يک انتخاب مناسب است.
3- آلودگي کمتر: يکي از مشکلات عمده شهر کابل آلودگي بسيار شديد هوا است که علت اصلي آن رفت و آمد سرسام آور وسايط نقليه شخصي در سرک هاي شهر است. سيستم متروبس اگر از روي مطالعات دقيق طراحي شده باشد و سفر با آن نسبت به سفر با واسطه نقليه شخصي از جذابيت بيشتري برخوردار باشد، مي تواند درصد بسياري از سفرهاي شهري را به خود جذب کند که اين تأثير بسزايي در کاهش آلودگي هوا خواهد داشت.
