پوشکین و قرآن

217 سال پیش در چنین روزی، ششم جون سال 1799 میلادی الکساندر سیرگیویچ پوشکین، شاعر و نویسنده بزرگ روسی در شهر مسکو متولد شد. او در سال 1820 میلادی با انتشار یک مجموعه شعر شهرت کسب کرد. چندی بعد پوشکین قصیده ای در ستایش آزادی سرود که موجب تبعید وی شد. پوشکین در این مجموعه شعر، به دفاع از آزادی پرداخته است.
او بنیان‌گذار ادبیات روسی مدرن به حساب می‌آید و برخی او را بزرگ‌ ترین شاعر زبان روسی می‌دانند.
پوشکین و قرآن.
الکساندر پوشکین شاعر کبیر روس در ماه نوامبر سال 1824 میلادی به برادرش نوشت: در جلال قرآن زحمت می کشم. در آن زمان او 25 سال بیشتر نداشت. پس از بازگشت از تبعید جنوب ، از سواحل دریای سیاه، او در قصبه میخائیلوف ساکن شد. جایی که فرق زیادی با جنوب داشت، طبیعت آن با آنجا فرق داشت، زمستان ها طولانی و بدور از سر و صدای پایتخت و دوستان و هم صحبت های شایسته.
پوشکین در کتاب های فلسفی — مذهبی و از جمله در کتاب قرآن — اولین ترجمه روسی آن، بدنبال آرامش می گشت.
دمیتری میکولسکی دکتر علم تاریخ و کارمند انستیتوی شرق شناسی آکادمی علوم روسیه در اینباره گفت: در سالهای 90 قرن هجدهم، یکی از بهترین ترجمه های معنای قرآن در آن زمان توسط میخائیل وریوکین ادیب نام آور روس به انجام رسیده بود. او شخصیت مشهور فرهنگ روسی در نیمه دوم قرن هجدهم است. او افسر گارد، نمایشنامه نویس و پروفسور دانشگاه مسکو ، مدیر ژیمنازیوم در قازان (که اکنون پایتخت تاتارستان است) بود. او که در سرزمین تاتارستان زندگی می کرد به شهر « بولگار» سفر کرد که بنا به باورهای مرسوم اجداد تاتارهای معاصر در سال 922 به اسلام گرویدند.در آنجا به کار های حفاری پرداخت و از روی یادبودهای باقی مانده آنچه را که می شد رونویسی کرد. احتمالاً توجه وریوکین نسبت به قرآن از همانجا ناشی شده است. ترجمه آن را در آن زمان شاهکار ادبی می دانستند که از محبوبیت زیادی برخوردار شده بود. پوشکین نیز از این ترجمه خوشش می آمد و در زمان اقامتش در قصبه میخائیلوف زیاد آن را می خواند.
میخائیل وریوکین در سن بالا به ترجمه قرآن پرداخت که از تجربه کافی اینگونه کارها برخوردار بود. کافیست گفته شود که حجم کل آثار ترجمه شده توسط او 146 جلد بود. ترجمه قرآن توسط او از نظر دقت و زیبایی هنری بی شک از دیگر ترجمه ها متمایز می شد.
پوشکین با زبان عربی آشنا نبود و به این دلیل، این ترجمه منبع الهام برای شاعر روس شد- طی سه ماه پوشکین در قصبه میخائیلوف، سیکل اشعاری تحت عنوان کلی « تقلیدی از قرآن» را خلق کرد. این اشعار در کتاب مجموعه شعر منتشره در سال 1826 میلادی شامل شد و بلافاصله مورد ارزیابی عالی از جمله از طرف دوستان شاعر قرار گرفت که قطعاتی از « القرآن» را برای خود رونویسی کرده بودند.
برای تعدادی کلمه ـ تقلید- در عنوان مجموعه اشعار ایجاد ناراحتی می کرد، پوشکین در یکی از مقالات خود نوشت: « تقلید، سرقت شرم آور و فقر عقلانی نیست، بلکه نشان دادن امید اصیل به نیروی خود و یافتن دنیایی جدید است».
از روی عدالت باید گفت که آثار ادبی به شکل تقلید در کارهای پوشکین زیاد مشاهده می شود — تقلیدی از دانته، گوته، بایرون. اما اگر در آن آثار او سعی کرده است روح و نص کلی اصل را منتقل کند، در سری اشعار « تقلیدی از قرآن» او سعی کرده است متن تا حد کامل به همان شکل به خواننده منتقل شود. بر طبق تحقیقات کارشناسان ادبی ، پوشکین از 81 آیه 33 سوره قرآن مقدس بصورت متن استفاده کرده است.
در اولین شعر سوگند به پروردگار آمده است که در سوره های « سحر» ، « ستاره» ، صبح» از آن یاد می شود. این شعر با چنین جملاتی به پایان می رسد.
شجاعت به خرج بده و فریب را خوار بشمار و بدنبال حقیقت باش
یتیمان را دوست بدار و موعظه های قرآن را بشنو
دومین شعر به همسران و زندگی پیغمبر محمد اختصاص دارد: « در باره شما، زنان پیغمبر که با دیگر زنان فرق دارید». اولین خط شعر او چنین است.
سومین شعر او تقریباً ترجمه تحت اللفظی سوره هشتادم است.
کتاب مقدس مسلمانان فقط به دلیل شاعرانه بودن و غیر قابل مقایسه بودن آن با آثار دیگر باعث جلب توجه پوشکین نشد، بلکه واقعیات اخلاقی زیادی به گفته خود شاعر به شکل شاعرانه و قوی در قرآن نوشته شده است. سومین شعر از هفت سیکل اشعار او قوی ترین شعر به حساب می آید. اصل و اساس آن شعر را سوره های « اخم کرد»، « حج» و « سقوط» تشکیل می دهند.
این شعر با ظاهر شدن مرد نابینا آغاز می شود: « پیغمبر ناراحت اخم کرد، نابینا صدای قدم هایی را که نزدیک می شد شنید…» سپس چنین فراخوانی شنیده می شود: « بدون پناه بردن به تهدیدات و حملات واقعیت را موعظه کن. در این شعر خطوطی در باره روز قیامت نیز هست.
نظر یکی از دوستان پوشکین نیز حفظ شده است: برادر تو چند شعر جدیدت را برایمان خواند. بسیار عالی هستند: بویژه قطعاتی از « القرآن». روز قیامت وحشتناک است! شعر » برادر از برادر فرار می کند و پسر از مادر دوری می کند، عالیست!
شعر بعدی به خالق و عظمت و قدرت او اختصاص دارد. در آن پوشکین از عبارت « قرآن نورانی» استفاده می کند و آن را با عبارات دیگر مشهوری که در باره کتاب مقدس بکار می رود تکمیل می کند « روشن، اصیل، دانا».
بخش ششم سری اشعار « تقایدی از قرآن» به کشته شدگان در میدان نبرد با بت پرستان اختصاص دارد. در آن از بهشتی تعریف می شود که در انتظار شهیدان است.
در بخش هفتم، پوشکین سوره قرآن« خانواده عمران» را می آورد. این شعر خطاب به پیغمبر آغاز می شود — «به پا خیز!» ترویج دینی جدید از نظر پوشکین به معنای « به پاخاستن!. است.
بخش هشتم — دعایی است که با کلمات « یتیم را دوست بدار» آغاز می شود.
و بالاخره شعر نهم که سوره دوم قرآن و آیه 261 است.
شاعر عادلانه کتاب شعر خود « تقلیدی از قرآن» را اثری آزاد می نامد. این کتاب از موضوعات به عاریت گرفته شده از کتاب مقدس و تفسیر سیماها بشکل خاص خود تشکیل شده است. اما نابغه روس، شاعر روس در اثر خود هم مضمون، روح و نص قرآن و هم خودویژگی هنری آن را نشان داده است. تصادفی نیست که پس از انتشار کتاب شعر « تقلدی از قرآن» دوستان و آشنایان، پوشکین را « بهترین دوست محمد» نامیدند. ودر باره جد عربی او ، ابراهیم هانیبال مطالبی نوشتند. اما پوشکین خودش را « حدس زن» می نامید. پیداست او اولین اروپایی بود که اسلام را دین جهانی نامیده است.
در اینجا بجاست سخنان فدور داستایوسکی آورده شود که گفته بود: « نویسنده کتاب «تقلیدی از قرآن» را مگر نمی توان مسلمان نامید مگر این همان روح ونص قرآن نیست، خیر، باید بگویم که نمی توان شاعری مانند پوشکین در جهان یافت…»
این اندیشه یکی از بخش های اصلی سخنرانی داستایوسکی را در سال 1880 میلادی تشکیل می داد که در زمان رونمایی از مجسمه یادبود پوشکین در مسکو بیان کرد. دکتر ابوبکر یوسف از مصر در باره پوشکین چنین نظری ابراز کرده است:
چنین کاری فقط از عهده پوشکین برمی آمد، زیرا او یگانه پدیده از این نوع است. پس از گذشت دویست سال ما در باره پوشکین حرف می زنیم و اشعار او را می خوانیم، گویی او یکی از همعصران ماست. داستایوسکی در سخنرانی مشهور خود در باره پوشکین، موضوع خصوصیت ملی شعر مطرح کرد و بطور همزمان در باره خصوصیت اونیورسال جهانی آن صحبت کرد. معلوم شد نابغه ای که در باره قرآن می نویسد حتماً نباید مسلمان باشد. پوشکین در اثر خود به تمام فرهنگ ها و مذاهب و تمدن ها توجه کرده است. در این معنا او بیش از یک روس است.
موضوع اسلام پس از سری اشعار « تقلیدی از قرآن» همچنان در آثار پوشکین مشاهده می شود. یادآوری کتاب مقدس مسلمانان و نام پیغمر محمد در آثار هنری و نامه ها و دفاتر یادداشت او گواه این امر است.
اگر ابتدا قرآن به لحاظ نمونه شعر شرق، توجه او را به خود جلب کرد، بعدها، شاعر به معنای مذهبی آن توجه نشان داده است. به عقیده محققان، همانا قرآن یکی از اولین کتب مقدسی بود که باعث آن شد تا پوشکین به « پروردگار» فکر کند و کتاب « تقلیدی از قرآن» او یک شاهکار شعر روسی به حساب می آید.